Dissertatsiya mavzusining dolzarbligi. Globallashgan davrda JSST ning ma’lumotlariga ko‘ra XXI asrning mua’mmolaridan biri bu polipragmaziyadir.Polipragmaziya oqibatida jigar kasalliklari eng yetakchi o‘rin egallaydi. Buning asosiy sabablari nazoratsiz, sababsiz ko‘p miqdorda dori vositalarini qabul qilish bilan bog‘liq bo‘ladi. Yallig‘lanishga qarshi dori vositalari xozirgi kunda eng ko‘p ishlatiladigan dori vositalari guruxlariga kiradi. Bu dori vositalari keng foydalanilishining asosiy sabablari og‘riq qoldiruvchi xususiyatining borligidir. Xozirgi kunda polipragmaziya yatrogeniya natijasi bo‘lib sog’liqni saqlashning jiddiy mua’mmolariga aylangan. Dori vositalarining farmakoterapevtik xususiyatlarini pasaytirishi bemorlarning davolash xarajatlarini oshishiga sabab bo‘ladi. Buning oqibatida polipragmaziya mua’mmosi nafaqat tibbiy balki ijtimoiy mua’mmolar ekanligini va unga yechim topishni dolzarb vazifa ekanligini ko‘rsatadi.
Hozirgi kunda O‘zbekiston sog‘liqni saqlash sohasida tibbiyot amaliyotida polipragmaziya holatlarini kamaytirish bo‘yicha faol ishlar olib borilmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Sog‘liqni saqlash vazirligining 191-sonli 18.06 sonli buyrug‘i 2010 yildagi “Dori-darmonlarni buyurish va tibbiy-profilaktika muassasalarida bemorni dori darmonlarni qabul qilish, saqlash va ulardan foydalanish tartibi to‘g‘risidagi Nizomni, shuningdek dorixonalar tomonidan aholiga dori-darmonlar retsepti asosida tasdiqlash to‘g‘risida” ishlab chiqilgan.(29.06.2010 N 2118 da Sog‘liqni saqlash vazirligi tomonidan ro‘yxatga olingan). O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 30 dekabr 2019 yildagi qarori. PQ-4554"O‘zbekiston Respublikasi farmasevtika sanoatida islohotlarni chuqurlashtirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida".
Bu dori bilan o‘zaro ta’sir qilish muammosiga bo‘lgan qiziqishning ortishi va farmakologik ta’sirlarni rivojlantirish mexanizmlarini va yallig‘lanishga qarshi preparatlarni birgalikda qo‘llash bilan salbiy dori reaksiyalari xavfini o‘rganishning muhimligi sababidir.
Keltirilgan ma’lumotlar shuni ko‘rsatadiki, hozirgi vaqtda polipragmaziyada yallig‘lanishga qarshi dorilar bilan kurashish har qanday yoshdagi bemorlarga tibbiy yordam ko‘rsatishda muhim vazifalardan biri hisoblanadi.
Bu esa ushbu bemorlarni davolashda dori vositalarini eng samarali va xavfsiz ishlatishga qaratilgan chora tadbirlarni ishlab chiqish zarurligini taqozo etadi, tibbiy yordam sifatini yaxshilaydi va dori reaksiyalari sonini kamaytiradi.
Jigarning morfofunktsional holatini o‘rganish morfologiya va klinik bioqimyo mo’taxassislarining metabolizmning muhim roli, plazma oqsillari va lipoproteinlarning sintezi, bilirubinning konyugatsiyasi va safro hosil bo‘lishi, detoqsifikatsiya va boshqa muhim funktsiyalar (O.G. Arkhipova, 2010; I.M. Rosly, Yu.A. Shulyak, 2014).
Jigar ovqat hazm qilish tizimining patologiyasi inson kasallanishi va o‘lim holatlarining strukturasida yetakchi o‘rinlardan birini egallaydi. Ovqat hazm qilish tizimining kasalliklari rivojlanishning buzilishi, dietaning buzilishi va ovqat hazm qilish jarayonining tarkibiy va funktsional holatiga asoslangan.
Ovqat hazm qilish tizimi ba’zan oshqozon-ichak trakti deb ataladi, lekin na nomi na vazifalari to‘liq ushbu sistemaning tizimi komponentlarini ta’riflaydi. Jigar ovqat hazm qilish tizimi organlari, qon ivishi omillari va hazm bilan bog‘liq bo‘lmagan gormonlar ishlab chiqarishda, qondagi zaharli moddalarni organizmdan chiqarib tashlashda, kimyoviy dorilar natijasidagi o‘zgarishlarni muvozanatini saqlashda, shuningdek, tananing immun javob reaksiyalarida ishtirok etadi (P. A. Yelyasin, S. V.Zalavina 2018).
Jigar shikastlanishi nafaqat viruslar yoqi gepatotropik toqsinlar, balki ko‘plab preparatlar (Homeriki S.G., 2008) bilan ham bog‘liq bo‘lishi mumkin. Odatda, bu dori vositalariga nisbatan yuqori sezuvchanlikka ega bo‘lgan va insonning individual genetik xususiyatlariga bog‘liq bo‘lgan shaxslarda sodir bo‘ladi. O‘tkir shikastlanish organ parenximasida gepatotsitlarga sitotoksik yoqi sitolitik ta'sir tufayli, safro chiqarish tizimining elementlarida (kolestatik lezyonlar) yoqi kombinatsiyalangan bo‘lishi mumkin. Turli ma'lumotlarga ko‘ra, klinik jihatdan aniqlangan sariqlik holatlarining 5% dan ortig‘i dori vositalariga qabul qilish bilan bog‘liq. Shu bilan birga, 10% hollarda noma'lum etiologiyaning surunkali gepatit bilan og‘rigan bemorlarni tekshirishda laboratoriya parametrlarining o‘zgarishi dori vositalariga qabul qilish bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin (Davies M. H., 2010).
Taxminan 90% hollarda virusli gepatit o‘tkir boshlanishi (Gomeriki S.G., 2008).
Qonda alaninaminotransferaza (ALT) ning faolligi ikki barobardan ziyodroq, bu gepatotsitlar sitolizining belgisi. Bu ferment apikal gepatotsitler membrana va o‘t yo’llari epitelial hujayralari ham mavjud, chunki ishqoriy fosfataza (IF) o‘sish, xolestaz fermentativ marker hisoblanadi. Ushbu fermentlarning nisbati bilan patologik jarayonning tabiati (Lazebnik L.B., 2009) baholanishi mumkin. O‘tkir preparatvor gepatit ko‘p jihatdan o‘tkir virusli gepatitga o‘xshaydi. Klinik ko‘rinishlar asosan morfologik substrat bilan belgilanadi va nekrotizatsiyalangan jigar to‘qimalarining topografiyasi va hajmiga bog‘liq (Laskin D.L., 2010).Jigar yetishmovchiligi rivojlanishi (Ishak K. G., 2011) bilan og‘rigan, o’tkir gepatitga dorilarni olib tashlashda tez teskari rivojlanish bilan o‘pkadan farq qiladi.
Jigarning funktsiyasi va tuzilishini uning regeneratsiya bilan tiklash vazifasi katta ahamiyatga ega bo‘lib, bu organizmning hayotiy faoliyati davomida bajaradigan funktsiyalarning o‘ziga xos xilma-xilligi bilan izohlanadi. (Tarmakova S.S., 2011).
Ushbu muhim organning patologiyasi va uning terapiyasi masalalarini o‘rganishda laboratoriya va qishloq xo‘jalik hayvonlarida keng qamrovli tadqiqotlar o‘tkazish oqlanadi, chunki bu laboratoriya sharoitida eksperimentdan ko‘ra ko‘proq inson va hayvon kasalliklarida preparat vositalarining ta'sirini baholashda (Karataev A.R., 2014).
Jigar kasalliklarida jigar va ichak mikroflorasi organizmdagi oqsidlovchi reaktsiyalar orqali toksik birikmalardan tananing to‘siq vazifasini bajaradigan ikkita asosiy detoqsifikatsiya tizimi yoqi ichakdagi gidrolitik va restorativ jarayonlar (Shenderlar,2018). Jigar va ichak mikroflorasi organizmdagi gomeostaz tizimini birgalikda tartibga soladi, bu ularning yaqin o‘zaro ta'sirini ko‘rsatadi.
Natijada, jigar shikastlanishi ichakda yashovchi mikroorganizmlarning tarkibiga ta'sir qiladi va uning normalizatsiyasi orqali jigarning funktsional holatini yaxshilash mumkin. (Bondar, Podymova, Zolotarevskiy, 2015; Plyush, 2014; Sarkisov, 2010; Chernux, 2019).
Ular samarali va zaharli bo‘lmagan yallig‘lanishga qarshi preparat rag‘batlantirish agentlari topish istiqbolli yo'nalishlaridan biri asosi bo‘lib xizmat qiladi, shuningdek, zararlangan jigarda tiklash jarayonlarini rag‘batlantirish ba'zi tamoyillarini shakllantirish imkonini beradi, chunki, bu tadqiqotlar natijalari, nazariy va amaliy qiziqish bor.
Hozirgi vaqtda jigarda patologik jarayonlarni o‘rganishga tavsiflovchi yondashuv yetarli emas. Organlar va to‘qimalarda o‘zgarishlarni aniq va ob'ektiv baholash uchun morfologik, xususan, morfometrik, tadqiqot usullari va olingan ma'lumotlarning statistik tahlilini keng qo‘llash kerak, bu nafaqat o‘rganilayotgan hodisalarning xarakterini va tavsifini baholashning aniqligini oshiribgina qolmay, balki morfologik tashxisni ham ob'ektivlashtiradi [Volkov V.P., 2016].
Eksperimentda va odamlarda turli patologik sharoitlarda adabiyotda [Pigolkin Yu.I.,Bogomolov D.V., 2012, Komori K., Nagino M., Nimura Y., 2016] morfometrik ko‘rsatkichlar tasvirlangan: o‘rtacha diametri va gepatotsitlarning o‘rtacha maydoni, gepatotsitlarning kesilishi o‘rtacha maydoni, parenximaning nisbiy maydoni, parenximatoz zichligi, parenximaning kesish maydonining ulushi, gepatotsitlarning umumiy hajmi, Markaziy tomirlarning yadrolari, sinusoid kapillyarlar, Portal traktlari. Mavjud ko‘rsatkichlar ham solishtirish mumkin emas, yoqi ba'zan qarama-qarshi [Zaxarash A.D., 2015, Tsai G.E., KoposovaS.A., 2018].
Ilmiy manbalarni tahlil qilish shuni ko‘rsatadiki, normada va patologiyada intraorgan qon aylanish va o‘t yo’llari haqida deyarli hech qanday morfometrik ma'lumotlar mavjud emas. Tahlil usuli va texnikasi sezilarli darajada farq qiladi – qo‘lda morfometriyadan (G.G. Avtandilovning tursimon oqulyar o‘lchagichlari) avtomatik ravishda (mahalliy va xorijiy dasturlardan foydalangan holda kompyo’ter tahlili) turli darajadagi o‘sish, tasodifiy ko‘rish sohalarida, 3-5 yoqi har bir gistologik kesmada kamida 10-15 ko‘rish maydonlarida.
Jigarning morfofunktsional holatini tahlil qilishning gistologik usullari turli etiologiyalarning jigar kasalliklarini tashxislash va differentsial tashxislashda keng qo‘llaniladi. Biroq, ularning natijalari har doim ham bo’tun organ strukturasining buzilishini aks ettirmaydi [Bulatova I.A., 2012]. Bularning barchasi birgalikda tadqiqotchilarning jigar patologiyasini baholashning yangi usullarini izlashga bo‘lgan qiziqishini oshiradi, bu jigar patomorfologik tuzilmalaridagi o‘zgarishlar mezonlarini mikpreparat baholash bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin.bir nechta yallig‘lanishga qarshi vositalar, ya'ni polipragmaziya holatida.
Hozirgi kunda O‘zbekiston sog‘liqni saqlash sohasida tibbiyot amaliyotida polipragmaziya holatlarini kamaytirish bo‘yicha faol ishlar olib borilmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Sog‘liqni saqlash vazirligining 191-sonli 18.06 sonli buyrug‘i 2010 yildagi “Dori-darmonlarni buyurish va tibbiy-profilaktika muassasalarida bemorni dori darmonlarni qabul qilish, saqlash va ulardan foydalanish tartibi to‘g‘risidagi Nizomni, shuningdek dorixonalar tomonidan aholiga dori-darmonlar retsepti asosida ta’tilni tasdiqlash to‘g‘risida” ishlab chiqilgan. (29.06.2010 N 2118 da Sog‘liqni saqlash vazirligi tomonidan ro‘yxatga olingan). O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 30 dekabr 2019 yildagi qarori. PQ-4554"O‘zbekiston Respublikasi farmasevtika sanoatida islohotlarni chuqurlashtirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida".
Bu dori bilan o‘zaro ta’sir qilish muammosiga bo‘lgan qiziqishning ortishi va farmakologik ta’sirlarni rivojlantirish mexanizmlarini va yallig‘lanishga qarshi dori vositalari birgalikda qo‘llash bilan salbiy dori reaksiyalari xavfini o‘rganishning muhimligi sababidir.
Keltirilgan ma’lumotlar shuni ko‘rsatadiki, hozirgi vaqtda polipragmaziyada yallig‘lanishga qarshi dorilar bilan kurashish har qanday yoshdagi bemorlarga tibbiy yordam ko‘rsatishda muhim vazifalardan biri hisoblanadi.
Bu esa ushbu bemorlarni davolashda dori vositalarini eng samarali va xavfsiz ishlatishga qaratilgan strategiyani ishlab chiqish zarurligini taqozo etadi, tibbiy yordam sifatini yaxshilaydi va dori reaksiyalari sonini kamaytiradi.
Tadqiqotning respublika fan va texnologiyalari rivojlanishining ustuvor yo‘nalishlariga mosligi. Rejalashtirilgan dissertatsiya ishi mavzusi O‘zbekiston Respublikasining yetakchi tibbiyot oliy o‘quv yurtlarining asosiy ilmiy yunalishlari muvofiq bajarilgan. Ushbu mavzuni rejalashtirish jarayonida Samarqand davlat tibbiyot universitetining istiqbolli ilmiy rejasi va ilmiy ishlanmalarining mavjud qoidalari hisobga olinadi.
Muammoning o‘rganilganlik darajasi. Dori vositalari bir vaqtning o‘zida asossiz ravishda ishlatilishini oldini olish uchun kombinatsiyalarda dori vositalari qo‘llashni yaxshilash uchun dori vositalarini oqilona ishlatish uchun polipragmaziya holatida jigar parametrlarida morfometrik o‘zgarishlarni olish maqsadida joriy etilmoqda. Mavjud adabiyotlarda ma'lumotlarni o‘rganish polipragmaziyaning jigar morfometrik o‘zgarishlariga ta'siri, ya'ni jigar to‘qimalarining parametrlarining strukturaviy va morfologik holati haqida ma'lumot yo’qligini aniqladi.
Tadqiqotning dissertatsiya bajarilgan oliy ta’lim muassasaning ilmiy-tadqiqot ishlari rejalari bilan bog‘liqligi. Dissertatsiya ishlari Samarqand davlat tibbiyot universitetining anatomiya, klinik anatomiya va farmakologiya, klinik farmakologiya kafedrasi ilmiy-tadqiqot ishlari rejasiga muvofiq amalga oshiriladi.
Tadqiqotning maqsadi. Polipragmaziyada yallig‘lanishga qarshi dori vositalari ta’sirida 5 oygacha bo’lgan oq kalamush jigar parenximasidagi morfologik o‘zgarishlarning xususiyatlarini o‘rganish.
Tadqiqotning vazifalari:
1. 5 oygacha bo‘lgan oq kalamushlar jigarining morfologik ko‘rsatgichlarini normal holatda o‘rganish.
2.Bir vaqtning o‘zida ikki, uch, to‘rt, beshta yallig‘lanishga qarshi dori vositasi qo‘llagan holda oq kalamushlar jigarining morfometrik mikroskopik o‘zgarishlarni aniqlash.
3. 5 oygacha bo‘lgan oq kalamushlar jigarining morfometrik ko‘rsatgichlarini normal holatda va polipragmaziyada yallig‘lanishga qarshi dori vositalar ta’siri holatida solishtirish.
Tadqiqotning ob’ekti. Tajribaviy tadqiqotlar o‘tkazish maqsadida 250 ta erkak jinsiga mansub, 200-250g og‘irlikdagi oq zotsiz kalamushlar olindi va 5-guruhga bo‘lindi.
Tadqiqotning predmeti sifatida tajriba hayvonlarining (oq zotsiz kalamushlar) jigar to‘qimasining umumiy makro preparati va eksperimental kalamushlarning jigar to‘qimasining turli qismlaridan olingan gistologik materiallardan foydalanildi.
Tadqiqotning usullari. Yuqoridagi vazifalarni hal etish va maqsadga erishish uchun eksperimental, makroskopik, gistologik, umumiy morfologik, morfometrik va statistik tadqiqot usullaridan foydalanildi.
Tadqiqotning ilmiy yangiligi.
- Birinchi marotaba polipragmaziyada yallig‘lanishga qarshi preparatlar ta’siri natijasida oq kalamushlarning jigar to‘qimasidagi gepatositlarning morfometrik o‘zgarishlari aniqlanadi;
- Birinchi marta polipragmaziya fonida gistologik tekshiruvdan foydalanib, jigarning strukturaviy va funktsional holatining tabiati haqida ma'lumot olinadi.
- Polipragmaziya sharoitida hayvonlarda jigarning strukturaviy tuzilishi o‘rganiladi, kapillyarlar holati va ichki o‘t yo’llari, shuningdek, biologik membranalar ham o‘rganiladi, buning natijasida jigarning strukturaviy tuzilishi va funktsiyasini jadal tiklovchi jarayonlar tiklanishi ta'minlanadi va natijada hujayraviy hamda hujayra osti qo‘pol ravishda jigar to‘qimasini destruksiyasi (yemirlishi) rivojlanadi va ushbu holatni jigar to‘qimasi destruksiyasining morfofunktsional asoslari sifatida namoyon bo‘lishi haqida ta’kidlash mumkin.
Tadqiqotning amaliy ahamiyati. Polipragmaziya fonida jigar parenximasining makro va mikroskopik o‘zgarishlarini o‘rganish natijalari farmakodinamika, tibbiy va yallig‘lanishga qarshi-dori vositalarining hamkorligi o‘xshash dori vositalari sonini tanlashning to‘g‘riligiga xizmat qiladi.
ikki va undan ortiq steroid preparatlar ta’sir qilganda jigar parenximasining tarkibiy o‘zgarishlarini tadqiqotdan o‘tkazish ushbu preparatlarning eng tanqidiy kombinatsiyalarini o‘rnatish imkonini beradi.
Olingan ma’lumotlar kasallik belgilari bo‘lgan bemorlarni davolash va tayanch-harakatlanish apparati muammolari bilan bog‘liq bo‘lgan bemorlarni davolashga muayyan hissa qo‘shadi. Ularning natijalari ilmiy tibbiyotda, morfoologiya, farmakologiya, anatomiya, gistologya va patologik anatomiya ma’ruza mashg‘ulotlarida foydalanilishi mumkin.
Tadqiqot natijalari Samarkand davlat tibbiyot universitetining anatomiya,fiziologiya,gistologiya va klinik farmakologiya, patologik anatomiya, patologik fiziologiya, kafedrasining o‘quv jarayoniga va Samarqand shahri va Samarqand tumani poliklinikalariga joriy etildi.
Tadqiqot natijalarining ishonchliligi tadqiqotda qo‘llanilgan zamonaviy o‘zaro bir-birini to‘ldiruvchi eksperimental, morfometrik, laborator va statistik usullar bilan tasdiqlanadi, bu jigar parenximasining morfologik va funktsional parametrlari o’zgarishlarining eng xarakterli qonuniyatlarini aniqlashga imkon berdi shuningdek,oq kalamushlarning jigar parenximasidagi patologik o’zgarishlarning shakllanishi va rivojlanishini aniqlashga yordam beradi.
Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati.
Jigar parenximasining makro va mikroskopik tuzilishini o‘rganish natijalari va uning tarkibiy o‘zgarishlari polipragmaziya holatida organizmda yuzaga keladigan murakkab patologik jarayonlarning mexanizmini ochib beradi.
Oq kalamushlarning jigaridagi strukturaviy o‘zgarishlarni normal va polipragmaziya holatida o‘rganish ushbu preparatlarning eng muhim va keskin kombinatsiyalarini aniqlashga imkon beradi.
Olingan ma’lumotlar gepatotsitlarning nazariy jihatlariga aniq hissa qo‘shadi, tadqiqot natijalari amaliy tibbiyotda, anatomiya, gistologiya, patologik anatomiya va farmakologiya bo‘yicha ma’ruzalar o’qitishda foydalanish mumkin.
Tadqiqot natijalarining joriy qilinishi.
Olingan ilmiy natijalarga asoslanib, normal sharoitda va polipragmaziya ta’sirida kalamushlar jigarining morfologik va morfometrik xususiyatlari:
Tasdiqlangan uslubiy tavsiyalar: “Yallig‘lanishga qarshi dori vositalari polipragmaziyasida jigarlar morfometrik parametrlarini aniqlash metodologiyasi”(O‘zbekiston Respublikasi Sog‘liqni saqlash vazirligining 14.03.2022 yildagi 8n-r/266-sonli xulosasi) va “Yallig‘lanishga qarshi dori vositalari polipragmaziyasida jigarlar morfometrik parametrlarini aniqlash metodologiyasi” (O‘zbekiston Respublikasi Sog‘liqni saqlash vazirligining 2022 yildagi 8 n Z 181-sonli xulosasi), elektron hisoblash mashinalari uchun yaratilagan dasturi №DGU 15188 "Jigarda polipragmaziya natijasida yuzaga keladigan morfologik o‘zgarishlar qiyosiy tavsifini o‘rganish uchun dastur".
Ushbu tavsiyalar polipragmaziya ta’sirida jigardagi morfologik o‘zgarishlarni aniqlash, ularni o‘z vaqtida davolash va asoratlarning oldini olish tartibini tizimli ravishda tashkil etishga imkon beradi.
Polipragmaziya ta’sirida jigar tuzilishidagi morfofunksional xususiyatlar va morfometrik o‘zgarishlarni o‘rganish bo‘yicha olingan ilmiy natijalar Respublika ixtisoslashtirilgan onkologiya va radiologiya ilmiy-amaliy tibbiyot markazining Samarqand filiali, Akademik Y.X.Turaqulov nomidagi Respublika ixtisoslashtirilgan endoqrinologiya ilmiy-amaliy tibbiyot markazi Samarqand filiali va Samarqand shahar tibbiyot birlashmasi amaliyotiga joriy etildi (O‘zbekiston Respublikasi Sog‘liqni saqlash vazirligining 14.03.2022 yildagi 8n-r/266-sonli va 2022 yildagi 8 n-Z 181-sonli xulosasi). Olingan tadqiqot ma’lumotlarini amalga oshirish morfologik parametrlar bo‘yicha organopatologiyani erta tashxislash, davolash va bashorat qilish, hayot sifatini yaxshilash va asoratlar sonini kamaytirish usullarini ishlab chiqish imkonini beradi.
Bundan tashqari anatomiya, gepatologiyaning, morfologiya va farmakologiyaning nazariyasiga ma’lum hissa qo‘shadi. Natijalar amaliy tibbiyotda, anatomiya, gistologiya, patologik anatomiya va patologik fiziologiya bo‘yicha ma’ruzalar vaqtida ham qo‘llaniladi.
Tadqiqot natijalarining aprobatsiyasi. Mazkur tadqiqot, natijalari Sam DTU anatomiya, gistologiya, patologik fizilogiya,patologik anatomiya kafedrasi yigilishida Sam DTU morfologiya ilmiy muammolar kamissiyasining yig’ilishda Zamonaviy morfologiya tibbiyot xalqaro ilmiy-amaliy onlayn anjumanida (2021yil) shuningdek 3 ta xalqaro ilmiy-amaliy anjumanda, muhoqamadan o‘tkazilgan.
Tadqiqot natijalarining e’lon qilinganligi.
Dissertatsiya mavzusi bo‘yicha 13 ta ilmiy ishlar chop etilgan. Shundan O‘zbekiston Respublikasi Oliy attestatsiya komissiyasi tomonidan e’tirof etilgan dissertatsiya (PhD) natijalarini chop etadigan asosiy ilmiy natijalarini chop etish tavsiya etilgan ilimiy nashrlarda 7 ta maqola, jumladan 4 tasi respublika va 3 tasi xorijiy jurnallarda nashr etilgan.
Oliy ta’lim tizimi doimiy o‘zgarishlar holatida: ta’lim tashkilotlari joylashgan huquqiy soha o‘zgarib bormoqda, ta’lim standartlari, ta’lim texnologiyalari o‘zgarmoqda, ta’lim xizmatlari iste’molchilarining o‘zlari va ularning zamonaviy oliy ta’lim haqidagi g‘oyalari o‘zgarmoqda. Ta’lim tashkilotlari iste’molchilarni jalb qilishning turli usullaridan foydalanadilar, ular orasida marketing vositalari birinchi o‘rinda turadi. Ta’lim dasturlarini shakllantirish jarayonida universitetlar marketing tadqiqotlari orqali olinishi mumkin bo‘lgan iste’molchilar xatti-harakatlarining omillari, motivlari va o‘ziga xos xususiyatlari to‘g‘risida ma’lumotga muhtoj. Ta’lim xizmatlari bozorini marketing tadqiqotlari natijalari oliy o‘quv yurtini strategik boshqarish, shuningdek turli marketing dasturlarini ishlab chiqishda tezkor boshqarish uchun asos bo‘ladi: ta’lim muassasasini ta’lim xizmatlari bozorida targ‘ib qilish dasturlari, talabalar va talabalarni jalb qilish va saqlash dasturlari, narx va assortiment siyosatini shakllantirish. Maqola mintaqaviy farqlarni hisobga olgan holda universitetning ta’lim xizmatlari iste’molchilarining xatti-harakatlari bo‘yicha marketing tadqiqotlarining uslubiy yondashuvlari va natijalariga bag‘ishlangan. Maqolada muallif tomonidan ta’lim muassasasini tanlash omillari va o‘qitish yo‘nalishini tahlil qilish natijalari keltirilgan, ta’lim muassasalari tomonidan narx siyosatini shakllantirish tamoyillari ko‘rib chiqilgan, O‘zbekiston oliy o‘quv yurtlarida o‘qish narxini mintaqaviy tahlil qilish natijalari keltirilgan. Tadqiqot bazasi sifatida muallif tomonidan turli Toshkent universitetlarida o‘tkazilgan dala tadqiqotlari natijalari, oliy o‘quv yurtlarining rasmiy veb-saytlari, “Reutor” reyting agentligi, “IMTIHON” loyihasi, moliya vazirligining rasmiy veb-sayti kabi ixtisoslashtirilgan manbalarni tahlil qilish asosida kabinet tadqiqotlari natijalari ishlatilgan.
Привлекательные, открытые городские районы являются сердцем человеческой цивилизации, служа центрами экономики, культуры и инноваций. Однако стремительная урбанизация и десятилетия износа создают серьезные проблемы для устойчивого развития городов. Для решения этих проблем и создания пригодных для жизни, устойчивых городских пространств важность городской реконструкции и реновации невозможно переоценить.
Предпосылки и проблемы Городское развитие сталкивается с многочисленными проблемами, включая стареющую инфраструктуру, рост населения, изменение климата и ограниченную доступность земли. Эти проблемы требуют изучения инновационных решений и подходов, таких как использование геоинженерных систем, для преобразования городских ландшафтов и обеспечения их адаптируемости к будущим потребностям.
Анализу подвергнуты результаты хирургического лечения 126 больных с острым обтурационным калькулезным холециститом. В зависимости от характера выполненных операций все больные были разделены на 2 группы: контрольная - 50 больных, которым выполнена традиционная холецистэктомия и основная - 76 больным, которым выполнена ЛХЭ.
В основной группе при невозможности идентификации элементов шейки желчного пузыря автором разработана оригинальная методика выполнения ЛХЭ, которая была выполнена 37 больным, что позволило лапароскопическим путем выполнять даже технически трудно выполнимые операции, снизив процент конверсий до минимума.
Автором разработана методика санации желчного пузыря и ее ложа 0.4% ЭВР гипохлорита натрия и озонированными растворами, что позволило предупредить загрязнение брюшной полости инфицированным содержимым желчного пузыря, а санация его ложа и подпеченочного пространства озонированным раствором, распространение патологического процесса в брюшную полость.
Автором разработана тактика ведения и оперативного лечения больным с острым обтурационным холециститом, который позволил улучшить результаты лечения данной категории больных и уменьшить частоту послеоперационных осложнений и летальности.
На основании анализа клинических результатов разработаны показания и противопоказания к выполнению лапароскопических вмешательств на желчном пузыре при остром холецистите.
Разработанный способ ЛХЭ, санация полости желчного пузыря и ее ложа предложенными антисептиками, применение разработанной тактики лечения больных с острым обтурационным холециститом позволил сократить сроки лечения с 18.2+5.6 до 6.1 + 1.9 дней, снизить частоту послеоперационных осложнений с 26% до 1,3%.
В данной статье рассматривается общее определение доказательства в международном коммерческом арбитраже, а также критерии его допуска и оценки. Кратко изложены процедуры предоставления доказательств. Также представлены предложения и рекомендации по решению существующих проблем.
Останавливаясь на описании такого свойства доказательства необходимо учитывать, что процессуалисты выделяют допустимость в качестве самостоятельного института доказательственного права, учитывая масштабность, наличие большого количества норм в УПК и нормативных актов, правовые последствия [1]. Вообще допустимость тесно связана с относимостью доказательств и вопрос о допустимости возникает только при рассмотрении относимых доказательств, а относимыми могут быть признаны только допустимые доказательства
Ushbu maqolada Oliy ta’lim muassasalarida ta’lim sifatini oshirish va ularning mamlakatda amalga oshirilayotgan keng qamrovli islohotlarda faol ishtirokini ta’minlash borasida strategik qarorlar qilish va qaror qabul qilish jarayonlarida ochiqlik va shaffoflikni ta’minlashning o‘ziga xos yondashuvlari va bu borada amalga oshirilayotgan amaliy ishlarning natijadorligi keng yoritilgan.
Платформы социальных сетей, такие как Facebook, Twitter и LinkedIn, в настоящее время чрезвычайно распространены. Люди могут просто создавать личные профили и использовать их для создания виртуальных сетей онлайн и офлайн-подключений. Сегодня у Facebook более 890 миллионов активных пользователей, а у Twitter и LinkedIn — около 284 миллионов и 300 миллионов соответственно. Хотя использование социальных сетей среди людей зародилось в Соединенных Штатах, более 80% пользователей социальных сетей в настоящее время являются нерезидентами Соединенных Штатов, что демонстрирует глобальную привлекательность социальных сетей и их жизненно важное значение в бизнес-секторе. Этот проект будет обучать ученых, исследователей, политиков в индустрии туризма и государственных чиновников важности маркетинга в социальных сетях
Xalqimizning asriy an’analarini hisobga o lsak, bu “Ona va bola sog‘lom bo'lsa, oila baxtli, oila baxtli bo'lsa, jamiyat mustahkam bo'ladi” degan hayotbaxsh qadriyat va olijanob g‘oya jamiyatda chuqurroq anglab yetilishiga va qaror topishiga yo'naltirilgan keng ko'lamli chora-tadbirlar majmiasini amalga oshirishga olib keladi. Bu tadbirlar esa oilani, onalik va bolalikni muhofaza qilish tizimini yanada takomillashtirish, jamiyatda onalarga alohida hurmat-e’tibor muhitini shakllantirish, sog‘lom va barkamol avlodni tarbiyalashda uning mustahkam, sog‘lom va ahil bo'lishida mahalliy davlat hokimiyati organlari va jamoat tashkilotlarining hamkorligini kuchaytirishni maqsad qilib qo'yadi. Shuningdek, “Sog‘lom ona va bola yili” Davlat dasturiga muvofiq, oilani, onalik va bolalikni muhofaza qilish, ayollar manfaatlarini himoya qilish, sog‘lom bolani tarbiyalashda onalar rolini oshirish, tibbiyot muassasalarining, jumladan perinatal va skrining markazlarning moddiy-texnika bazasini va kadrlar salohiyatini yanada mustahkamlash kabi dolzarb masalalar hal etilishini ko'zda tutilgan. Ta’lim jarayonida, ayniqsa o'zbek tili darslarida mazkur dasturga ham mutaxassislik, ham tarbiyaviy tomondan yondoshib, uning amaliy imkoniyatlarini o'rganishga oid ilgor pedagogik texnologialarga asoslangan usullarni qo'llash zamonamiz talabidir.
Споры, возникающие в рабочее время, решения, принимаемые администрацией, которые иногда противоречат воображению и потребностям работника, получают как само собой разумеющееся, потому что рабочее время - это ответственность, налагаемая социальной системой. Человек подчиняется вышеперечисленным решениям и суждениям, зная, что он должен взять на себя эту ответственность, и стремится выполнить их в полном объеме. Однако после работы, особенно в свободное время, человек не принимает все взгляды, нормы, решения, которые присутствуют в данном обществе. Он предпочитает усваивать только те ценности, которые соответствуют его интересам и потребностям, получать от них духовную пищу. Он не принимает ценности или действия, не соответствующие его интересам и потребностям, либо открыто их отрицает. Поскольку в основе этнокультуры лежат формировавшиеся веками духовные, национально-культурные потребности и интересы нации, невозможно безразличное отношение к этнокультурным традициям. Этим явлением можно объяснить незыблемость традиционных ценностей, рост интереса нашей молодежи к историко-культурному наследию, традициям национальных праздников и обрядов. В статье описываются способы отдыха и досуга в этнокультуре узбекского народа на примере календарных праздников, рекреационных фестивалей, природоохранных обрядов
В современных правовых системах использование альтернативных методов досудебного производства более важно, чем рассмотрение споров об интеллектуальной собственности. Разрешение споров в отношении интеллектуальной собственности в суде требует больших затрат и времени, а принятие неправильного решения приводит к непредсказуемым и непоследовательным результатам. В этом исследовании рассматривается возможность широкого использования альтернативных методов, таких как посредничество, арбитраж и арбитраж, для разрешения споров в области интеллектуальной собственности, а также анализируется их применимость для разрешения споров. Особое внимание уделяется существующим в правовой системе Узбекистана проблемам в разрешении споров, связанных с интеллектуальной собственностью, и тем, какие шаги необходимо предпринять для внедрения альтернативного разрешения споров. В исследовании делается вывод о том, что альтернативные механизмы разрешения споров очень подходят для интеллектуальной собственности, и Узбекистану необходимо предпринять большие шаги для внедрения такой системы.
Maqolada imkoniyati cheklangan bolalar bilan ijtimoiy ish olib borish yo‘llari ularning jamiyatga moslashish jarayonlarining o‘ziga xos xususiyatlari va amaliy jihatlari yoritilgan. Imkoniyati cheklangan bolalar bilan muloqotga kirishish, ularni ham sog‘lom insonlar qatorida imkoniyatlarini yuzaga chiqarishda ijtimoiy ish va sotsiologiya mutaxasislariga zaruriy va ilmiy tavsiyalar berilgan. Bu maqolada bugungi kunda ijtimoiy hayotda dolzarb hisoblangan imkoniyati cheklangan bolalar hayotini yaxshilashga, ularning jamiyatda faol o‘zini namoyon qilish borasidagi asosiy echimlar ko‘rsatib berilgan. Ilmiy maqolada qayd etib o‘tganki, imkoniyati cheklangan bolalarni sog‘lom hayotga qaytarish, ular bilan ijtimoiy ish olib borish yo‘llari vasamarali yo‘nalishlari ochib berilgan. Ayniqsa, bu turdagi bolalar xuquqlarini himoya qilish ular bilan muomala qilish jarayonlari hususida zaruriy tavsiyalar berib o‘tgan.
Анализ потребностей считается краеугольным камнем английского языка для конкретных целей (ESP). Концепция анализа потребностей менялась на протяжении десятилетий. На начальных этапах ESP( 1960-е и начало 1970-х годов) анализ потребностей состоял в оценке коммуникативных потребностей учащихся и методов достижения конкретных целей обучения. В настоящее время задачи анализа потребностей гораздо сложнее: он направлен
на сбор информации об обучающихся и определение целевой ситуации и среды изучения ESP.